Voltaire
François-Marie
Arouet (21 tháng 11 năm 1694 – 30 tháng 5 năm 1778), được biết đến nhiều hơn dưới
bút danh Voltaire, là một nhà văn, sử gia và triết gia Pháp thời Khai sáng. Ông
nổi bật về sự trào phúng và cứng rắn đả kích Giáo hội Công giáo và Ki-tô giáo
nói chung, cũng như việc cổ súy tự do tôn giáo, tự do ngôn luận và việc tách
giáo hội ra khỏi nhà nước.
Voltaire
là một cây viết phong phú, với nhiều sáng tác thuộc hầu hết mọi thể loại văn học
từ kịch, thơ, tiểu thuyết, luận văn tới các công trình sử học và khoa học. Ông
đã viết hơn 2000 đầu sách lớn nhỏ cùng 20.000 bức thư. Ông công khai ủng hộ các
quyền tự do dân sự mặc dù chế độ kiểm duyệt thời đó rất gay gắt. Là một tay bút
chiến hóm hỉnh, ông thường sử dụng các tác phẩm của mình để đả kích sự hà khắc
và giáo điều của nhà nước và giáo hội Pháp thời ông sống.
-----------------------------------------------------------------
Tiểu sử
Voltaire
sinh năm 1694 tại thủ đô Paris ra trong một gia đình cha là một quan chức thuế
và mẹ là quý tộc dòng dõi. Ông được giáo dục bởi các giáo sĩ dòng Tên, được học
tiếng Hy Lạp và tiếng La Tinh. Sau này ông còn thành thạo các tiếng Anh, Ý và
Tây Ban Nha. Ông ban đầu làm thư ký rồi sau chuyển hẳn sang nghiệp viết. Ông chủ
yếu viết văn thơ chỉ trích xã hội đương thời và do vậy bị đày sang Anh Quốc,
nơi ông chịu nhiều ảnh hưởng và sau ba năm đi đày ông đã viết Lettres
philosophiques (Những lá thư triết học về nước Anh).
Bữa ăn của Voltaire, vua Phổ Friedrich II và những thành viên viện Hàn lâm Khoa học Berlin
Về
Pháp ông ở tại lâu đài Château de Cirey tại mạn biên giới giữa vùng Champagne
và Lorraine. Chính nơi đây ông bắt đầu quan hệ với Émile của Châtelet, vợ của
người chủ lâu đài. Voltaire cùng bà nữ hầu tước này đã sưu tập nhiều sách vở
tài liệu và cùng nhau nghiên cứu chúng lại cùng nhau làm thí nghiệm "khoa
học tự nhiên" ngay tại lâu đài. Bên cạnh say mê khoa học tự nhiên và là
tín đồ của Newton ông cũng nghiên cứu sử học và viết Essay upon the Civil Wars
in France (Luận văn về Nội chiến ở Pháp) bằng tiếng Anh. Ông cũng viết về vua
Louis XIV, miêu tả về sự lớn mạnh của nền quân sự nước Pháp thời ấy. Với tiểu sử
vua Thụy Điển là Karl XII ông bắt đầu quan điểm phản đối tôn giáo của mình. Tuyệt
tác này bị Chính phủ Pháp căm ghét, do ông tỏ ra khiếm nhã khi miêu tả về kẻ
thù của vua Karl XII là August II, Tuyển hầu tước xứ Sachsen kiêm vua Ba Lan (một
trong những đứa con riêng của vua August II là danh tướng Pháp Maurice de
Saxe). Ông rất ngưỡng mộ Quốc vương Karl XII, và ấn tượng sâu sắc trong chiến
thắng lừng lẫy của ông vua này trước Nga hoàng Pyotr Đại Đế trong trận Narva tại
Estonia (1700). Ông cùng bà nữ hầu tước còn cùng nhau nghiên cứu triết học, nhất
là siêu hình học. Ông cùng nghiên cứu Kinh thánh và cho rằng cần phân tách nhà
thờ ra khỏi nhà nước. Lúc này, vua Friedrich Wilhelm I trị vì nước Phổ, và
Hoàng thái tử nước ấy là Friedrich đã làm quen với thiên tài văn học Voltaire. Thái
tử Friedrich cũng mê say đọc các tác phẩm của ông. Hai người lần đầu tiên trao
đổi thư từ vào năm 1736, Voltaire đã viết thư ca ngợi Thái tử Friedrich sẽ là một
vị Quân vương triết học sáng suốt.
Vào
năm 1740, khi mới 28 tuổi, Hoàng thái tử Friedrich lên nối ngôi, tức là vua
Friedrich II Đại Đế của Vương quốc Phổ. Voltaire có viết thơ ca ngợi cuộc đăng
quang của vị tân vương sáng suốt. Tuy vị vua - triết gia tiến hành những cải
cách tiến bộ đầu tiên, những bạn hữu của nhà vua như Voltaire đều sớm nhận ra rằng
nhà vua còn có mối quan tâm khác ngoài triết học. Nhà vua nhanh chóng xua quân
tinh nhuệ đánh chiếm tỉnh Silesia giàu mạnh của Đế quốc Áo láng giềng, và giành
thắng lợi. Từ năm 1741 cho đến năm 1745 có hai cuộc chiến tranh Silesia đầu
tiên, và nhà vua vẫn trao đổi thư từ với Voltaire.
Sau
khi Nữ Hầu tước Émile của Châtelet mất, Voltaire sang Phổ chung sống với nhà
vua Friedrich II Đại đế - còn gọi là Friedrich Độc đáo. Nay, trong thư gửi cho
bạn hữu của ông tại kinh đô Paris, Voltaire miêu tả thành phố Potsdam là miền cực
lạc của triết học, và ca tụng vị vua vĩ đại. Ở Hoàng cung khi ấy có một
"căn phòng Voltaire". Mặc dù cuộc sống vương giả nhưng ông vẫn giữ
thói chỉ trích của mình và với tác phẩm Diatribe du docteur Akakia (Chỉ trích
Tiến sĩ Akkakia; tên đầy đủ Histoire du Docteur Akakia et du Natif de St Malo)
mà ông phê phán vị Viện trưởng Viện Hàn lâm Berlin là Maupertius, Voltaire đã
khiến vua Friedrich II Đại Đế nổi giận. Ông quay về Pháp nhưng vua Louis XV của
Pháp cấm ông trở về thủ đô Paris nên ông quay sang Genève. Tuy ban đầu được đón
chào nhưng ông lại viết luận văn chỉ trích triết học của Gottfried Leibniz qua
tác phẩm Candide, ou l'Optimisme (Ngay thẳng, hay lạc quan; 1759) và ông lại rời
thành phố.
Sau
bất hòa vào năm 1753, nhà vua Friedrich II Đại Đế do ngưỡng mộ thiên tài của
ông nên đã trao đổi thư từ với ông, lập lại tình bạn. Vào năm 1756, cuộc Chiến
tranh Bảy năm bùng nổ, quân Phổ bị quân Áo đập tan tác trong trận Kolín (1757).
Nhưng nhà vua nước Phổ sẵn sàng thà chết còn hơn nhượng tỉnh Silesia cho giặc,
và Voltaire cho rằng, năm xưa, một tiên vương của Vương triều Brandenburg - Phổ
từng bị mất đất đai chiếm được, nhưng vẫn giữ mãi vinh dự lớn lao, và nay, nhà
vua vẫn luôn luôn có thể "đóng một vai trò lớn lao ở châu Âu". Nhà
vua rất thích lời khuyên này của ông. Vào năm 1758, ông cũng trao đổi thư từ với
nhà vua, để tìm hiểu những đức tính cao đẹp của nhà vua. Tương tự vào năm 1760,
nhà vua nước Phổ gửi thư cho ông. Đến năm 1762, cuối cùng thì nhà vua đã đại
phá quân Áo trong trận đánh tại Freiberg và ký kết Hiệp định Hubertusburg vào
năm 1763, giữ vững được toàn bộ đất nước Phổ. Dù có vài vụ chia rẽ đầy tai tiếng,
tình bạn giữa hai vĩ nhân này vẫn được giữ vững cho đến khi Voltaire qua đời
vào năm 1778. Mở đầu từ thập niên 1730, tình bạn thân thiết của họ, với một loạt
thư từ được trao đổi giữa hai bên, kéo dài đến hơn 40 năm trời. Đây là một tình
bạn nổi tiếng giữa vị vua nước Phổ và một trong những ngôi sao sáng chói nhất của
trào lưu Khai sáng trong nhiều năm.
Sinh
thời, Voltaire không những có tình bạn với Quốc vương Friedrich II Đại Đế nước
Phổ, mà cũng trao đổi thư từ với Nữ hoàng nước Nga là Ekaterina II Đại Đế. Nữ
hoàng thán phục thiên tài văn học và tầm nhìn xa trông rộng của ông, và ông
cũng gọi Nữ hoàng là "Nữ vương Semiramis của phương Bắc" (Semiramis
là một vị Nữ vương huyền thoại của xứ Assyria xưa). Tuy nhiên, ông không hề nói
thế trong những lá thư gửi cho Nữ hoàng Ekaterina II Đại Đế, vì ông có viết vở
bi kịch "Sémiramis" kể về một vị Nữ vương giết chồng cướp ngôi. Trong
khi Nữ hoàng nước Nga đã soán ngôi của chồng của Nga hoàng Pyotr III vào năm
1762. Ông còn ủng hộ Nữ hoàng đánh đuổi người Thổ Nhĩ Kỳ hung bạo ra khỏi châu
Âu và chia cắt Ba Lan vào thập niên 1770. Có lần ông còn gọi Nữ hoàng là
Tomyris, theo tên một vị Nữ vương xứ Scythia đã đánh tan tác đại quân Ba Tư của
Hoàng đế Cyrus Đại Đế. Ông cũng trao đổi thư từ với nhà ngoại giao người Anh là
William Hamilton vào năm 1773.
Vắn tắt về tác phẩm
Voltaire
để lại một di sản các tác phẩm đồ sộ bao gồm tiểu thuyết, kịch, thơ, luận văn
và các công trình nghiên cứu khoa học và sử học. Ông còn viết nhiều sách, rất
nhiều tờ rơi và trên 20000 thư từ trao đổi. Trong bản anh hùng ca
"Henriade" của ông, Voltaire ca ngợi những đức độ của một vị Quân
vương sáng suốt, như sống giản dị, chăm lo phát triển kinh tế hay bảo trợ khoa
học và nghệ thuật. Vua Phổ Friedrich II Đại Đế đã hăng hái noi theo những lời dạy
này. Trong bản anh hùng ca này, ông ca tụng công đức của vua Henri IV năm xưa.
Tôn giáo
Qua các
tác phẩm Voltaire thể hiện quan điểm rằng không cần đức tin để tin vào Chúa.
Ông tin vào Chúa nhưng là niềm tin lý tính. Ông cũng phản đối đạo Ki-tô quyết
liệt nhưng không nhất quán. Một mặt ông cho rằng Giê-su không tồn tại và các
sách Phúc âm là nguỵ tạo nên chứa đầy mâu thuẫn nhưng mặt khác ông lại cho rằng
cũng chính công đồng đó đã gìn giữ nguyên bản mà không thay đổi gì để giải
thích cho những mâu thuẫn trong các sách Phúc âm. Ông cũng gọi người da đen là
động vật (trong Essai sur les mœurs) và thấp kém so với con người cả về mặt thể
chất và tinh thần. Ông cũng viết nhiều về các chủng thổ dân khác nhau và có
quan điểm bài Do thái.
Triết học
Tác
phẩm lớn nhất của ông để lại là Dictionnaire philosophique (Từ điển Triết học)
tập hợp nhiều bài viết riêng của ông và các bài ông viết trong Encyclopédie
(Bách khoa thư) của Diderot. Trong đó ông phản bác thể chế chính trị đương thời
của Pháp, nhà thờ Công giáo, Kinh Thánh và thể hiện văn phong, tính cách riêng
của mình, Voltaire. Qua đó ông nhấn mạnh vai trò của tôn giáo lý tưởng là giáo
dục đạo đức chứ không phải giáo điều.
Ông
đồng ý với luận điểm của Isaac Newton và John Locke. Ông cũng phản bác chế độ
thuộc địa của Pháp ở Bắc Mỹ.
Ảnh hưởng
Nhà
văn Voltaire xem giai cấp tư sản Pháp quá nhỏ bế và yếu ớt, giai cấp quý tộc
thì tham nhũng và ăn bám, còn người dân thường thì dốt nát và mê tín, và nhà thờ
thì giúp thêm cho các nhà cách mạng bằng thuế thập phân. Do ông xem phần lớn
con người là những kẻ đểu giả và ngu dốt, ông bỉ bác nguồn gốc của con người,
khác với nhà văn Rousseau mong muốn đưa con người trở về với tự nhiên.
Voltaire
cũng không tin tưởng ở chế độ dân chủ mà ông xem là chỉ tuyên truyền những tôn
sùng của quần chúng. Theo ông chỉ tin những vị vua theo chủ nghĩa Khai sáng
chuyên chế với sự hỗ trợ của các nhà triết học như ông mới có thể dẫn tới sự
thay đổi vì chỉ với những tính toán lợi ích hợp lý của nhà vua mới mang lại quyền
lợi và thịnh vượng cho vương quốc và thần dân. Trong thư gửi Nữ hoàng Ekaterina
II Đại Đế nước Nga và vua Friedrich II Đại Đế nước Phổ ông nhấn mạnh đến vai
trò của quân đội và sử dụng vũ lực để "mang lại trật tự" như ông viết
ủng hộ việc chia tách Vương quốc Ba Lan và Đại Công quốc Litva. Không những thế,
ông cũng kêu gọi vua Friedrich II Đại Đế phát binh đánh người Thổ Nhĩ Kỳ bạo
ngược, nhưng vua từ chối. Số là vua đã phải hứng chịu cuộc Chiến tranh Bảy năm
tàn khốc, nay chiến tranh kết thúc, vua gửi thư cho Voltaire:
“Hãy
để cho chúng ta được sống, và làm ơn để người khác được sống.”
— Friedrich
II Đại Đế
Và
khi Voltaire ca ngợi vua Karl XII "lên đến mây xanh" dù ông "chẳng
biết tí tẹo gì" về quân sự, vua Friedrich II Đại Đế cũng thể hiện trải
nghiệm của mình sau chiến tranh qua việc không ngưỡng mộ vua Karl XII cho lắm. Nhưng
Voltaire cũng phản đối việc sử dụng vũ lực để giải quyết các vấn đề tranh chấp
như trong Dictionnaire philosophique ông xem chiến tranh là "cỗ máy địa ngục"
và người sử dụng chúng là "những kẻ giết người ngu ngốc". Voltaire
còn được nhớ đến như một người tranh đấu cho quyền tự do cá nhân, tự do tôn
giáo trong đó có quyền được xét xử công bằng và vạch rõ sự giả dối và không
công bằng của chế độ ba đẳng cấp.
Voltaire
sống hai mươi năm cuối đời ở Ferney và mất ở Paris. Một số tài liệu ghi chép lại,
trong những giây phút cuối đời Voltaire đã phát ra những tiếng thét đáng sợ mà
không ai hiểu được. Theo lời kể lại của người giúp việc trong nhà ông thì
Voltaire đã nhìn thấy những hình ảnh ghê rợn. Những lời nói cuối cùng của ông
là: "Vì Thiên Chúa, xin để cho tôi chết trong bình yên”. Nay Ferney được đặt
theo tên ông là Ferney-Voltaire. Lâu đài ông ở giờ là bảo tàng L'Auberge de
l'Europe còn toàn bộ thư viện của ông vẫn được giữ nguyên tại bảo tàng quốc gia
Nga tại Sankt-Peterburg. Đại thi hào người Đức là Johann Wolfgang von Goethe đã
gọi ông là "nhà văn xuất sắc nhất mọi thời đại". Không những thế, ông
cũng được đánh giá là một trong những thiên tài sử học lỗi lạc nhất.
Câu nói và trích dẫn
(*)
"Jamais vingt volumes in-folio ne feront de révolution; ce sont les petits
livres portatifs à trente sous qui sont à craindre. Si l'Évangile avait coûté
douze cents sesterces, jamais la religion chrétienne ne se serait
établie." (Lettre à d'Alembert, 5 tháng 4 năm 1766)
"Hai
mươi tập sách khổ lớn không bao giờ làm nổi một cuộc cách mạng; chính những quyển
sách nhỏ giá ba mươi xu mới thực sự đáng sợ. Nếu Sách Phúc Âm có giá là một
ngàn hai trăm sestertius (tiền La Mã) thì Kitô giáo có lẽ sẽ không bao giờ phát
triển như ngày nay."
(*)
"Dans les commencements de la fondation des Quinze-Vingts......aux sourds
de juger de la musique." (Petite digression)
"Khi
mới thành lập bệnh viện Quinze-Vingts......những kẻ điếc bình phẩm về âm nhạc."
(*)
"Il vaut mieux hasarder de sauver un coupable plutôt que de condamner un
innocent." (Zadig)
"Thà
mạo hiểm cứu vớt một kẻ phạm tội còn hơn lên án một người vô tội."
(*)
"Nous laisserons ce monde-ci aussi sot et aussi méchant que nous l'avons
trouvé en y arrivant." (được trích bởi Schopenhauer)
"Chúng
ta sẽ để lại một thế giới điên rồ và tàn ác như khi chúng ta được biết khi bước
vào trước đó."
(*)
"Quelques arpents de neige": ainsi Voltaire désigna-t-il les terres
françaises du Canada donnant des arguments à ceux qui préféraient que la France
les cède à l'Angleterre. Rappelons qu'à l'époque toute la Louisiane - bien plus
grande que l'actuel État de Louisiane - était française et dotée d'un climat
bien plus clément.
"Một
vài mẫu đất phủ băng tuyết": đó là cách mà Voltaire gọi những vùng đất
Canada thuộc Pháp khi ông đưa ra lập luận đối với những người muốn nước Pháp
nhượng lại cho Đế quốc Anh. Lưu ý là vào thời điểm đó, toàn bộ vùng đất
Louisiana - rộng hơn bang Louisiana hiện tại - là còn thuộc Pháp và có khí hậu
ôn hoà hơn.
(*)
"Les beaux esprits se rencontrent."
"Những
tư tưởng lớn thường gặp nhau."
(*)
"Un dictionnaire sans citations est un squelette."
"Một
từ điển không có các câu trích dẫn chỉ là một khung xương."
(*)
"L'écriture est la peinture de la voix."
"Viết
lách chính là hội họa của phát ngôn."
(*)
"On peut juger du caractère des hommes par leurs entreprises."
"Có
thể đánh giá tính cách của đàn ông thông qua sự mạo hiểm dấn thân của họ."
(*)
"Plus les hommes seront éclairés, et plus ils seront libres."
"Càng
hiểu biết, con người càng tự do."
(*) "Soyez des immeubles effondrés de
mensonges."
"Hãy
đập tan toà nhà của sự dối trá."
(*)
"Providence has given us hope and sleep as a compensation for many cares
of life."
"Thượng
đế ban cho chúng ta hy vọng và giấc ngủ để đền bù cho những nỗi lo lắng của cuộc
đời.
(*)
"He who thinks himself wise; Oh Heavens! Is a great fool.”
"Kẻ
nào nghĩ mình là khôn ngoan thì, trời hỡi! Hắn là một tên đại ngốc."
Tác phẩm
Elémens de la philosophie de Neuton, 1738
Triết học
Elémens de la philosophie de Neuton, 1738
• Những lá thư triết học (London, 1733)
(French version entitled Lettres philosophiques sur les Anglais, Rouen, 1734),
revised as Letters on the English (circa 1778)
• Le Mondain (1736)
• Luận bàn về con người (1738)
• Zadig hay số phận (1747)
• Micromégas (1752)
• Trẻ mồ côi của nước Trung Hoa (1755).
• Candide hay chủ nghĩa lạc quan (1759)
• Khảo sát về sự dung thứ (1763)
• Ce qui plaît aux dames (1764)
• Từ điển Triết học (1764)
• L'Ingénu (1767)
• Công chúa của thành Babylon (1768)
• Bức thư cho tác giả của cuốn sách của
ba kẻ lường gạt (1770)
Kịch
Voltaire
viết khoảng 50-60 vở kịch, trong đó có một số chưa được xuất bản. Trong số đó
có:
• Œdipe (1718)
• Mariamne (1724)
• Zaïre (1732)
• Eriphile (1732)
• Irène
• Socrates
• Mahomet
• Mérope
• Nanine
• The Orphan of China (1755)
Lịch sử
• History of Charles XII, King of
Sweden (1731)
• The Age of Louis XIV (Thời đại của
vua Louis XIV, 1751)
• The Age of Louis XV (Thời đại của vua
Louis XV, 1746–1752)
• Biên Niên Sử của Đế quốc – từ Hoàng Đế
Charlemagne tới Vua Henry VII, Vol. I (1754)
• Biên Niên Sử của Đế quốc - từ Louis của
Bavaria đến Ferdinand II Vol. II (1754)
• Essay on the Manners of Nations (or
'Universal History') (1756)
• Lịch sử của Đế quốc Nga dưới thời Đại
Đế Peter (Vol. I 1759; Vol. II 1763)
• History of the Parliament of Paris
(1769)
